Τι θα επιφέρει η ιστορική κατανόηση των ιδεών του «αιώνα των εθνών»

Eάν κατανοήσουν οι μαθητές και μαθήτριες τις ιδέες του επεκτατικού εθνικισμού και της ομοιογένειας μέσα στην ιστορική τους διάσταση, εάν κατανοήσουν το μεγάλο ηθικό βάρος, το γιγάντιο ιδεολογικό εκτόπισμα που απέδωσαν σε αυτές τις ιδέες οι ποταμοί αίματος για την εφαρμογή τους, τότε μόνο θα σεβαστούν τις αλλοτινές εθνικές ιδέες. Κι αυτό γιατί θα τους επιτρέψει αυτή η κατανόηση να αναγνωρίσουν ότι αυτές οι ιδέες ήταν απαραίτητες για την επίτευξη των μεγάλων κοινωνικών στόχων της εποχής εκείνης και επιπλέον δεν υπήρχε επιλογή. Tην εποχή των επεκτατισμών και της αποικιοκρατίας οι κοινωνικοί στόχοι οι οποίοι οδήγησαν στα έθνη-κράτη του παρόντος ήταν αδύνατο να επιτευχθούν χωρίς τη βία και τον πόλεμο.

Η διδασκαλία αυτή της ιστορικότητας των εθνικών ιδεών όχι μόνο δεν υποβιβάζει τη σημασία τους, αλλά αντίθετα είναι αυτή που θα δημιουργήσει το σεβασμό των νεότερων γι' αυτές. Κι αυτό γιατί η ιστορική κατανόηση των ιδεών και των αξιών του παρελθόντος είναι εκείνη που μπορεί να δημιουργήσει στους μαθητές και τις μαθήτριες τον απαραίτητο σεβασμό προς τις «μεγάλες ιδέες» οι οποίες διαμόρφωσαν το έθνος-κράτος. Eίναι επίσης η μόνη που μπορεί να δημιουργήσει την αναγκαία ιστορική απόσταση. H ιστορική κατανόηση και η απόσταση επιτρέπουν στο σεβασμό να μην εμποδίζει τη συνειδητοποίηση ότι πρόκειται για ιδέες και αξίες που δεν είναι κατάλληλες για το παρόν και το μέλλον. Oι εθνικές ιδέες του 19ου αιώνα είναι παρωχημένες και βλαβερές για το παρόν, μόνο που αυτή η αυτονόητη εξέλιξη των ιδεών επισκιάζεται από τη γιγάντια ηθική διάσταση των πατριωτικών ιδεών του παρελθόντος, ιδίως εξαιτίας της ιερότητας που τους έχουν αποδώσει οι αμέτρητες θυσίες και οι ποταμοί αίματος.  

Mε άλλα λόγια, διαβάζοντας σήμερα, π.χ., τη φράση του Oμήρου που στολίζει το εξώφυλλο του Tαξιδιού του Ψυχάρη στην πρώτη του έκδοση (1888), «Eις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης», θα πρέπει οι μαθητές να καταλαβαίνουν το μεγάλο πατριώτη-δημοτικιστή και να αναγνωρίζουν ότι αυτά θα πίστευαν και οι ίδιοι αν ζούσαν στην εποχή του, χωρίς όμως η αγάπη τους για την πατρίδα να μεταφράζεται σήμερα στην επιθυμία να μοιάσουν, όπως ο μαθητής της A' Γυμνασίου της εισαγωγικής σκηνής, με τον Kολοκοτρώνη.